दिपक सापकोटा

विश्व कुष्ठरोग दिवस प्रत्येक वर्ष जनवरी महिनाको अन्तिम आइतबार विश्वभर मनाइन्छ । यो दिवस सन् १९५४ मा फ्रान्सेली मानवतावादी राउल फोलेरोद्वारा सुरू गरिएको हो । सन् २०२५कोविश्व कुष्ठरोग दिवस जनवरी महिनाको अन्तिम आइतबार, अर्थात जनवरी २६, २०२५ मा मनाइँदैछ । प्रत्येक वर्ष कुष्ठरोग दिवस मनाउन एउटा थिम चुनिने गर्छ ।

यस वर्षको थिम ‘एकताबद्ध भई कुष्ठरोग अन्त्यको कार्यमा सहभागि बनौ’ रहेको छ । यस वर्षको अभियानले कुष्ठरोगबारे जनचेतना फैलाउन, प्रभावित व्यक्तिहरूले सामना गर्ने चुनौतीहरू उजागर गर्न र रोगको उन्मूलनका लागि सहकार्यात्मक कदम चाल्न प्रेरित गर्दछ । यसले हामीलाई कुष्ठरोगको अन्त्यका लागि एकताबद्ध भएर कार्य गर्न र सबै प्रभावित व्यक्तिहरूलाई आवश्यक उपचार र सहयोग सुनिश्चित गर्न प्रोत्साहित गर्दछ ।

कुष्ठरोग, जसलाई अङग्रेजीमा लेप्रोसीअथवा ‘ह्यान्सेन रोग’ पनि भनिन्छ, यो रोगको पहिचान नर्वेका वैज्ञानिकजेरहार्ड आर्मउर ह्यान्सेनले गरेका थिए । उनले सन् १८७३ मा कुष्ठरोगको मुख्य कारण हुनेमाईकोब्याक्टेरियम लेप्रेनामक ब्याक्टेरिया पत्ता लगाए । यो नाम वैज्ञानिक योगदानको सम्मानमा राखिएको हो । ह्यान्सेन रोग भन्नाले कुष्ठरोगको वैज्ञानिक आधार र यसको उपचारप्रति जोड दिने मान्यता प्रस्तुत गर्दछ । यसले मुख्य रूपमा छाला, स्नायु, आँखा र श्वसन प्रणालीलाई असर पुर्यााउँछ ।

कुष्ठरोगमुख्यतः दुई प्रकारका हुन्छन् : पिबी र एम्बी । यी प्रकार रोगको गम्भीरता, छालाको दागहरूको संख्या, र जीवाणुको मात्राका आधारमा वर्गीकृत गरिन्छन् । पिबीकेसहरू कुष्ठरोगको प्रारम्भीक र कम गम्भीर रूप हो । यसमा छालामा १ देखि ५ वटा मात्र दागहरू देखिन्छन् । यी दागहरू प्रायः सेता वा हल्का रंगका हुन्छन्, र संवेदनशीलता कम हुने गर्दछ । यस प्रकारमा जीवाणुको मात्रा न्यून हुन्छ । पिबीकेसहरूको उपचार ६ महिनासम्मचल्नेमुल्टी ड्रग थेरपीबाट गरिन्छ । समयमै उपचार गरेमा यो रोग पूर्ण रूपमा निको हुन्छ । एम्बी केसहरू भने कुष्ठरोगको गम्भीर रूप हो ।

यसमा छालामा ६ वा सोभन्दा बढी दागहरू हुन्छन्, र जीवाणुको मात्रा उच्च पाइन्छ । यसले छाला मात्र नभई स्नायु र अन्य अंगहरूलाई पनि असर गर्न सक्छ । एम्बीकेसहरूको उपचार १२ महिनासम्म मुल्टी ड्रग थेरपीबाट गरिन्छ । दुवै प्रकारका कुष्ठरोगहरूको उपचार सम्भव छ, तर रोगको सामाजिक कलङ्कका कारण धेरै मानिसहरू उपचार गर्न हिचकिचाउँछन् । समयमै रोग पहिचान गरी सही उपचार गरे कुष्ठरोगलाई पूर्ण रूपमा समाप्त गर्न सकिन्छ । समयमै उपचार नगरिएमा यो रोगले गम्भीर शारीरिक अपाङ्गता निम्त्याउन सक्छ ।

लेप्रोसी मानिसबाट मानिसमा प्रत्यक्ष सम्पर्कबाट सर्छ । संक्रमित व्यक्तिको नाक वा मुखबाट निस्कने स–साना थोपा यसको संक्रमणको प्रमुख माध्यम हो । तर, यो रोग अत्यन्त संक्रामक भने होइन । बलियो प्रतिरक्षा प्रणाली भएका व्यक्तिहरूलाई यो रोग सर्न सक्दैन । यो रोगका लक्षणहरू सुरुमा सामान्य देखिन्छन् । छालामा फिका वा रातो दाग देखिनु, ती स्थानहरूमा संवेदनशीलता हराउनु, स्नायु सुन्निनु, हातखुट्टा कमजोर हुनुर शरीरका विभिन्न भागमा घाउ देखिनु यसका प्रमुख लक्षण हुन् । यी लक्षणहरूको पहिचानमा ढिलाइ भएमा रोगले गम्भीर परिणाम दिन सक्छ ।

बिर्तामोड नगरपालिकाको कुष्ठरोग सम्बन्धी तथ्यांकलाई विश्लेषण गर्दा २०७४-०७५ देखि २०७६-०७७ सम्म बिरामीहरूको संख्या स्थिर रूपमा उच्च थियो (१६, २१, र २१ जना) । तर २०७७-०७८ मा संख्या तीव्र रूपमा घटेर ८ जना पुगेको छ । त्यसपछि २०७८-०७९ र २०७९-०८० मा संख्या केही वृद्धि भए पनि २०८०-०८१ र २०८१-०८२ को पुस मसान्तसम्ममा क्रमशः १८ र ६ जना मात्र रहेको छ । यो प्रवृत्ति कुष्ठरोग नियन्त्रण र सचेतनाका कार्यक्रमहरूको प्रभावकारितासँग सम्बन्धित हुन सक्छ । पिबी र एम्बीबिरामीहरूको तुलनामा, हरेक वर्ष एम्बीबिरामीको संख्या उल्लेखनीय रूपमा बढी देखिन्छ ।

उदाहरणका लागि, २०७५-०७६ मा एम्बीबिरामी १३ जना भए भने पिबीबिरामी ८ जना थिए । यसले नगरपालिकामा कुष्ठरोगका गम्भीर अवस्थाहरूको उच्च अनुपात रहेको देखाउँछ । २०७७-०७८ मा एम्बीबिरामीको संख्या ७ थियो भने पिवि बिरामी १ जना मात्र थिए । यो गिरावट सम्भवतः प्रभावकारी उपचार र समयमै रोगको पहिचानको परिणाम हो । महिला र पुरुष दुवै समूहमा बिरामी देखा परे पनि, पुरुष बिरामीको संख्या हरेक वर्ष महिला भन्दा बढी रहेको छ । उदाहरणका लागि, २०७६-०७७ मा पुरुष बिरामी १४ जना थिए भने महिला बिरामी ७ जना मात्र । २०८०-०८१ मा महिला बिरामीको संख्या (११ जना) केही उच्च भए पनि कुल रूपमा पुरुष बिरामीको संख्या प्रबल छ । यसले पुरुषहरूमा रोग पहिचान र रिपोर्टिङ बढी भइरहेको देखाउँछ, वा महिला बिरामी पहिचानमा समस्या हुनसक्छ ।

२०७७-०७८ पछि बिरामीको संख्या घट्ने प्रवृत्तिले कुष्ठरोग नियन्त्रणका उपायहरू सफल भइरहेको संकेत दिन्छ। तथापि, २०७९-०८० मा संख्या पुनः १९ सम्म बढेको देखिन्छ, जसले निश्चित वर्षमा सक्रिय निगरानी र उपचार अभियानको आवश्यकता औंल्याउँछ । बिर्तामोड नगरपालिकामा एम्बीबिरामीहरूको उच्च अनुपातले गम्भीर अवस्थाका रोगीहरूलाई विशेष ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ । साथै, पुरुष र महिला दुबै समूहमा समतामूलक स्वास्थ्य सेवा सुनिश्चित गर्न आवश्यक देखिन्छ ।

बिर्तामोड नगरपालिकाको कुष्ठरोग सम्बन्धी तथ्यांकले समग्र रूपमा रोग घट्दै गएको देखाउँछ । यद्यपि, एम्बीबिरामीको अनुपात र पुरुष बिरामीको वर्चस्वले रोग पहिचान, उपचार, र महिला बिरामीहरूमा पहुँच सुधार गर्न अझ प्रयास गर्नुपर्ने देखिन्छ । यसले नगरपालिकाका भविष्यका स्वास्थ्य योजनाहरूलाई थप सुदृढ बनाउन मार्गनिर्देशन दिन सक्छ ।

कुष्ठरोगको उपचार सम्भव छ । बहुऔषधि उपचार यसको मुख्य उपचार हो । विश्व स्वास्थ्य संगठनको सहयोगमा नेपाल सरकारले यो उपचार निःशुल्क उपलब्ध गराएको छ, जसले गर्दा कुनै पनि व्यक्ति आर्थिक समस्या बिना यो रोगको उपचार गराउन सक्छ । तर, लेप्रोसी जस्तो उपचारयोग्य रोग पनि समाजमा अज्ञानता र अन्धविश्वासको कारणले गर्दा चुनौतीपूर्ण बनेको छ । यसलाई केही मानिसले दैवी श्राप वा पापको परिणाम मान्ने गर्छन् । यसले गर्दा संक्रमित व्यक्तिहरूले सामाजिक बहिष्करण, तिरस्कार र मानसिक तनावको सामना गर्नुपर्छ । समाजमा लेप्रोसीप्रति चेतना फैलाउनु अत्यन्त आवश्यक छ । यो रोग कुनै पनि व्यक्तिको दोष होइन भन्ने कुरा सबैले बुझ्नुपर्छ । संक्रमित व्यक्तिहरूप्रति सहयोगी र सकारात्मक व्यवहार देखाउनु, उनीहरूको आत्मसम्मानको रक्षा गर्नु, र उनीहरूलाई उपचारको पहुँचमा ल्याउनु हाम्रो कर्तव्य हो ।

निष्कर्षमा, कुष्ठरोग कुनै अभिशाप होइन; यो साधारण संक्रामक रोग हो, जसको समयमै उपचार गरेमा पूर्ण रूपमा निको पार्न सकिन्छ । यसबारे समाजमा सही जानकारी फैलाएर र भेदभावको अन्त्य गरेर मात्र स्वस्थ, सम्मानजनक, र समतामूलक समाजको निर्माण सम्भव छ ।

(लेखक सापकोटा बिर्तामोड नगरपालिका स्वास्थ्य शाखाका कुष्ठरोग कार्यक्रमका फोकल पर्सन हुन्)